Polemika z artykułem

Polemika z artykułem Jarosława Całki „Wegetarianizm i weganizm mogą negatywnie wpływać na inteligencję i zdrowie psychiczne”
Fundacja Viva! polemizuje z tezami zawartymi w artykule opublikowanym w kwietniu 2023 r. w czasopiśmie społeczno-zawodowym i naukowym krajowej izby lekarsko-weterynaryjnej „Życie weterynaryjne”, którego autorem jest prof. dr hab. Jarosław Całka (profesor nauk weterynaryjnych z Katedry Fizjologii Klinicznej Wydziału Medycyny Weterynaryjnej Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie). Replikę opracowała mgr Sandra Marciniak, dietetyczka kliniczna i edukatorka żywieniowa (absolwentka Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego).

Szacuje się, że obecnie ok. 4% polskiej populacji, czyli ok. 1 mln osób, stosuje dietę wegetariańską lub jej skrajnie restrykcyjną odmianę – weganizm.

Weganizm nie jest skrajnie restrykcyjną odmianą wegetarianizmu. Są dużo bardziej restrykcyjne diety, takie jak np. witarianizm (spożywanie wyłącznie produktów roślinnych w postaci surowej; nie dopuszcza żywności wysokoprzetworzonej ani stosowania jakiejkolwiek formy obróbki cieplnej powyżej 40 st. C) czy frutarianizm (spożywanie wyłącznie surowych owoców i niektórych warzyw, których konsumpcja nie powoduje zniszczenia rośliny; frutarianie jedzą wyłącznie te produkty, które naturalnie spadną z drzewa lub krzewu, nie stosują też obróbki termicznej powyżej 40 st. C) [1]. Dieta wegańska obejmuje wiele grup produktów spożywczych. Poza warzywami i owocami zawiera także produkty zbożowe i pseudozboża, rośliny strączkowe i ich przetwory, pestki, nasiona, orzechy, oleje, algi, zioła i przyprawy.

Z pewnością szokiem dla gorliwych wyznawców wegetarianizmu jest wyrok dożywotniego więzienia skazujący 29 sierpnia 2022 r. Sheilę O’Leary, matkę wegankę, za doprowadzenie do skrajnego niedorozwoju i śmierci z niedożywienia własnego syna. Chłopiec karmiony przez matkę bananami, awokado, mango, rambutanami i tylko dokarmiany mlekiem matki zmarł z niedożywienia w wieku 18 miesięcy. Autopsja wykazała, że ważył zaledwie 7,7 kg, a powinien w tym wieku ważyć co najmniej 12 kg. Sąd Stanu Floryda (USA) nie miał wątpliwości, tym bardziej że dwoje rodzeństwa chłopca także wykazywało objawy niedożywienia spowodowane dietą wegańską.

W tym przypadku, jak można wywnioskować z opisu oraz artykułu źródłowego [3], rodzina jadła tylko surowe owoce i warzywa, więc była to dieta witariańska, a więc niedoborowa (zwłaszcza dla dzieci) i przez to niezalecana przez dietetyków. Na takiej diecie łatwo można doprowadzić do niedożywienia spowodowanego niedostateczną podażą energii, białka, tłuszczu, witamin i składników mineralnych. Opisany przypadek to studium przypadku (ang. case study) – jednostkowa sytuacja nieprawidłowego i nieodpowiedzialnego karmienia dziecka. Nie można tego uogólniać na całą populację.
Zgodnie ze stanowiskiem Komitetu ds. Żywienia Europejskiego Towarzystwa Gastroenterologii, Hepatologii i Żywienia Dzieci (ESPGHAN) [3] wyłączne karmienie piersią powinno być promowane przez co najmniej 4 miesiące (17 tygodni), a wyłączne lub dominujące karmienie piersią przez około 6 miesięcy (26 tygodni). Pokarmy uzupełniające (stałe i płynne inne niż mleko matki lub preparaty dla niemowląt) nie powinny być wprowadzane przed ukończeniem 4. miesiąca. Niemowlęta, które z różnych powodów nie otrzymują mleka matki ani mleka modyfikowanego na bazie mleka zwierzęcego, powinny być żywione mlekiem modyfikowanym na bazie soi. Wskazania do stosowania preparatów sojowych są aktualnie ograniczone i obejmują: (1) galaktozemię, (2) wrodzony niedobór laktazy, (3) udokumentowany wtórny niedobór laktazy oraz (4) względy religijne, etyczne i filozoficzne (np. dieta wegetariańska). Przedmiotem dyskusji jest ich rola w leczeniu alergii na białka mleka krowiego. Jeżeli rozważa się zastosowanie preparatu sojowego u niemowlęcia poniżej 6. miesiąca życia, wcześniej należy potwierdzić u niego tolerancję soi w teście prowokacji [4].
Komitet ds. Żywienia ESPGHAN dopuszcza stosowanie diety wegetariańskiej, w tym wegańskiej u niemowląt i dzieci, jednak tylko pod warunkiem, że jest prowadzona pod kontrolą lekarza i dietetyka oraz właściwie suplementowana. Ryzyko niedoboru składników pokarmowych zależy od rodzaju diety. Składniki odżywcze, których może brakować w diecie wegańskiej: to żelazo, cynk, wapń, witaminy B12, B2, A, D, kwasy omega-3 (DHA) oraz białko. Rodzice muszą zostać rzetelnie poinformowani o poważnych konsekwencjach dla zdrowia i życia dziecka w przypadku nieprzestrzegania zaleceń dotyczących stosowania zbilansowanej diety i odpowiedniej suplementacji [3,4].

Siła wegetariańskiego trendu bierze się z głębokiego przekonania, że rezygnując z diety mięsnej, chronimy środowisko naturalne naszej planety […] W wyjaśnieniu tego fundamentalnego dla zdrowia publicznego problemu pominę niekompetentne głosy wegeentuzjastów upatrujących w przejściu na dietę bezmięsną prostego sposobu na rozwiązanie problemów klimatycznych spowodowanych zmianami cywilizacyjnymi i przeludnieniem naszej planety.

Obecnie rolnictwo jest odpowiedzialne za ok. 30% emisji gazów cieplarnianych związanych z działalnością człowieka, ok. 70% zużycia słodkiej wody i zajmuje ponad jedną trzecią wszystkich gruntów potencjalnie nadających się pod uprawę, przy czym produkcja żywności pochodzenia zwierzęcego szczególnie przyczynia się do tych zmian środowiskowych. Oddziaływania te wiążą się z nasileniem globalnego ocieplenia, zanieczyszczeniem powietrza, degradacją gruntów, utratą różnorodności biologicznej oraz zwiększeniem niedoboru słodkiej wody, co sprawia, że stanowią wyzwanie dla poprawy zdrowia i rozwoju na świecie. Obecna światowa konsumpcja diet bogatych w mięso i produkty mleczne jest uważana za niezrównoważoną [5,6]. W przeglądzie systematycznym [7] porównano trzy diety (wegańską, laktoowowegetariańską i niewegetariańską) pod względem wielkości emisji gazów cieplarnianych oraz ilości zużywanej wody i wykorzystywanych gruntów i wykazano wyraźną różnicę między ich wpływem na środowisko. Wyniki przywołanego przeglądu sugerują, że dieta wegańska jest optymalna dla środowiska, ponieważ spośród wszystkich porównywanych diet wiąże się z najniższą produkcją ekwiwalentu CO2 na 2000 spożytych kcal, a także najniższym wykorzystaniem gruntów i wody. Zużycie wody jest większe w przypadku innych analizowanych diet ze względu na wykorzystanie białek pochodzenia zwierzęcego. Im więcej białka zwierzęcego spożywa się w diecie, tym większe będzie zużycie wody [7]. Należy jednak pamiętać, że aby dieta w 100% oparta na roślinach była zrównoważona, należy częściej wybierać produkty lokalne, które minimalizują wpływ transportu na środowisko [7].

Te i wiele innych przykładów sugerują, że dopiero dieta roślinna wzbogacona mięsem, nabiałem i jajami pokrywa pełne zapotrzebowanie organizmu na niezbędne składniki pokarmowe. Wyniki badań naukowych ostatnich lat rzucają nowe światło na istotę problemów zdrowotnych generowanych przez restrykcyjne diety wegańską i wegetariańską […] tkanki zwierzęce zawierają wiele unikalnych składników pokarmowych niedostępnych w diecie roślinnej (…).

W powyższym fragmencie artykułu brakuje jakichkolwiek konkretów i rzetelnych źródeł, z których zostały zaczerpnięte informacje. Liczne metaanalizy i przeglądy systematyczne badań wskazują na dobroczynny wpływ diet roślinnych na zdrowie [8,9,10,11].
Pokarmy roślinne dostarczają wszystkich składników pokarmowych poza witaminą B12, którą produkują jedynie bakterie, dlatego osobom na dietach roślinnych zaleca się jej suplementację. Krowom mlecznym także podaje się z paszą witaminę B12 lub kobalt, który umożliwia syntezę tej witaminy przez mikroflorę żwacza.
Pokarmy roślinne, podobnie jak zwierzęce, zawierają wszystkie niezbędne aminokwasy egzogenne, z tym że w różnych proporcjach. Z tego powodu, aby dostarczyć sobie wszystkich aminokwasów w odpowiednich ilościach, należy spożywać różnorodne produkty z grupy nasion strączkowych, zbóż, orzechów i warzyw.
W przeciwieństwie do produktów roślinnych, w produktach pochodzenia zwierzęcego witamina C występuje w bardzo niewielkiej ilości, a błonnik pokarmowy w postaci chityny (nierozpuszczalny w wodzie) jedynie w pancerzach owadów, krabów czy krewetek, które w Polsce są spożywane sporadycznie, więc wcale nie są jego dobrym źródłem.

Podobnie przedstawiają się problemy z dostępnością żelaza z diety roślinnej. Chociaż zjadane rośliny zawierają żelazo, to w pokarmie roślinnym występuje ono wyłącznie w formie niehemowej, co bardzo ogranicza wchłanianie takiego żelaza w jelitach. Dobrze przyswajalne żelazo ma formę hemową i występuje wyłącznie w mięsie oraz innych produktach zwierzęcych. Stąd też wykluczenie mięsa z diety wegańskiej prowadzi do pogłębiającego się deficytu tego mikroelementu w organizmie […] Tę ułomność jarskiej diety pogłębia słaba przyswajalność niehemowego żelaza z wegetariańskiego jedzenia. […] Już samoistny niedobór żelaza w diecie powoduje niebezpieczną anemię, ale gdy deficytowi żelaza w diecie towarzyszy awitaminoza B12, obserwujemy negatywną synergię tych dwóch czynników wyrażającą się pogłębioną anemią zabójczą dla rozwoju i funkcjonowania mózgu.

Według badań spożycie żelaza na diecie wegańskiej jest zazwyczaj wyższe niż u niewegan, ale nie zawsze znajduje to odzwierciedlenie w poziomie ferrytyny ze względu na niską biodostępność [12]. Z drugiej strony wyniki sugerują, że nadmierne spożycie żelaza hemowego oraz jego wysokie zapasy w organizmie wpływają na zwiększenie ryzyka rozwoju cukrzycy typu 2 czy choroby niedokrwiennej serca [13,14,15,16].

Żelazo niehemowe charakteryzuje się niższą biodostępnością niż hemowe, ponieważ wiąże się w jelicie w kompleksy z występującymi w żywności związkami antyodżywczymi (kwas fitynowy, kwas szczawiowy, polifenole, błonnik i inne). Przyswajalność żelaza niehemowego można zwiększyć, stosując określone metody obróbki kulinarnej, takie jak moczenie (np. nasion roślin strączkowych, orzechów), mielenie (np. mąki), kiełkowanie (np. nasion), fermentację (np. zakwas na chleb). Równie istotne jest umiejętne komponowanie posiłków, czyli wybieranie produktów bogatych w żelazo, dodawanie do posiłku źródeł witaminy C (świeże warzywa i owoce) i kwasów organicznych, np. kwas mlekowy (kiszonki warzywne). Są również dostępne badania, w których podawanie probiotycznego szczepu Lactobacillus Plantarum 299v zwiększało wchłanianie żelaza w jelitach, co przekładało się na wzrost stężenia żelaza w organizmie osób suplementujących ten preparat [17,18,19].

Dieta wegańska wymaga suplementacji witaminy B12, co nie oznacza, że jest niepełnowartościowa czy „ułomna”, ponieważ każda dieta wymaga pewnej suplementacji. Przykładowo z dietą mieszaną praktycznie niemożliwe jest pokrycie zapotrzebowania na witaminę D. Jeśli synteza skórna jest zbyt niska, a podaż niewystarczająca, należy ją suplementować w każdej grupie wiekowej w naszej strefie klimatycznej nawet przez cały rok [20].

Z powyższymi odkryciami korespondują obserwacje innych naukowców, którzy wiążą niedobór kreatyny w diecie wegańskiej i wegetariańskiej z rozwojem depresji. Nie jest wykluczone, że jedną z przyczyn obserwowanej ostatnio zwiększonej zachorowalności na depresję jest popularyzacja diet jarskich, które mogą prowadzić do zmniejszenia zapasów fosfokreatyny w mózgu, a więc szybszego wyczerpywania rezerw energetycznych tego narządu. Najnowsze wyniki Kious i wsp. (2019) wskazują, że suplementacja kreatyny leczy objawy depresji […] Obserwowane u wegan i wegetarian 2-krotnie wyższe ryzyko wystąpienia depresji niż u omnitarian może mieć swoje przyczyny w niskojodowej bezmięsnej diecie […] W konsekwencji weganie i wegetarianie mogą być narażeni na zmniejszenie sprawności układu nerwowego, rozwój depresji i problemy z funkcjami poznawczymi.

W przeglądzie systematycznym, w którym badano związek między dietą wegetariańską lub wegańską a depresją, ujawniono sprzeczne dowody. Podczas gdy niektóre badania wskazywały, że osoby na diecie wegetariańskiej miały wyższy wskaźnik depresji, inne prace sugerowały, że ten sposób odżywiania jest korzystny dla profilaktyki depresji i zmniejszania jej objawów. Uzasadnione są dalsze badania, w tym badania podłużne i interwencyjne, w celu ustalenia, czy istnieje związek przyczynowy między dietą wegetariańską a ryzykiem depresji [21].

W badaniu kohortowym NHANES (National Health and Nutrition Examination Surveys), w którym wzięło udział 9584 osób, nie wykazano związku między dietą wegetariańską i wegańską a ryzykiem wystąpienia depresji (ocenianego na podstawie kwestionariusza PHQ-9 służącego do przesiewowego wykrywania depresji) po uwzględnieniu zmiennych demograficznych, poziomu wykształcenia, BMI, poziomów CRP i palenia [22].

Szczególnie nie powinny ich (diet wegańskich i wegetariańskich – przyp. autora) stosować kobiety w ciąży, kobiety karmiące piersią (ze względu na mniejszą wartość odżywczą ich mleka), a także dzieci w okresie niemowlęctwa i dzieciństwa. Nie zaleca się ich także młodzieży w okresie dorastanie i osiągania dojrzałości płciowej i somatycznej.

Akademia Żywienia i Dietetyki stoi na stanowisku, że odpowiednio zaplanowane diety wegetariańskie, w tym wegańskie, są zdrowe, adekwatne pod względem odżywczym i mogą przynosić korzyści zdrowotne w profilaktyce i leczeniu niektórych chorób. Diety te są odpowiednie na wszystkich etapach życia, w tym w czasie ciąży, laktacji, niemowlęctwa, dzieciństwa, dojrzewania, starszej dorosłości, a także dla sportowców [5].
W przeglądzie systematycznym [23], którego celem było podsumowanie istniejącej wiedzy na temat zmienności poszczególnych składników odżywczych w mleku matek przestrzegających diety roślinnej, uwzględniono 13 publikacji dotyczących wpływu sposobu żywienia i poziomu spożycia pokarmów pochodzenia zwierzęcego na skład mleka kobiecego. Badanie wykazało, że wszystkie niewegetariańskie, wegetariańskie i wegańskie matki produkują mleko o porównywalnej wartości odżywczej. Kilka różnic przypisuje się przede wszystkim kwasom tłuszczowym i niektórym mikroskładnikom, szczególnie witaminie B12. Według aktualnej wiedzy spożycie pokarmu przez matkę nie ma wpływu na skład białek mleka kobiecego i laktozy.

Zgodnie z aktualną wiedzą, diety roślinne ograniczające lub eliminujące produkty odzwierzęce są korzystnym dla zdrowia wzorcem żywieniowym. Jeśli są właściwie zbilansowane, oparte na produktach nieprzetworzonych i minimalnie przetworzonych, wspierają profilaktykę i leczenie wielu chorób przewlekłych. Jest to tematyka, która obecnie budzi duże zainteresowanie badaczy. Wciąż prowadzone są różne badania, a wiedza o dietach bezmięsnych jest stale aktualizowana.

Bibliografia

1. Śliwińska A., Olszówka M., Pieszko M.: [2014] Ocena wiedzy na temat diet wegetariańskich wśród populacji trójmiejskiej Gdański Uniwersytet Medyczny Zeszyty Naukowe Akademii Morskiej w Gdyni, nr 86, grudzień 2014
2. https://www.dailymail.co.uk/news/article-10973883/Vegan-mother-39-guilty-murdering-18-month-old-son-weighed-just-17lb.html (dostęp: 20.04.2023)
3. Szajewska H., Socha P., Horvath A., Rybak A., Zalewski B.M., Nehring-Gugulska M., Mojska H., Czerwionka-Szaflarska M., Gajewska D., Helwich E., Jackowska T., Książyk J., Lauterbach R., Olczak-Kowalczyk D., Weker H. Zasady żywienia zdrowych niemowląt. Stanowisko Polskiego Towarzystwa Gastroenterologii, Hepatologii i Żywienia Dzieci STANDARDY MEDYCZNE/PEDIATRIA  2021  T. 18 DOI:10.17444/SMP2021.18.02
4. Fewtrell M, Bronsky J, Campoy C, Domellöf M, Embleton N, Fidler Mis N, Hojsak I, Hulst JM, Indrio F, Lapillonne A, Molgaard C. Complementary Feeding: A Position Paper by the European Society for Paediatric Gastroenterology, Hepatology, and Nutrition (ESPGHAN) Committee on Nutrition. J Pediatr Gastroenterol Nutr. 2017 Jan;64(1):119-132. doi: 10.1097/MPG.0000000000001454. PMID: 28027215.
5. Melina V., Craig W., Levin S.: Position of the Academy of Nutrition and Dietetics: Vegetarian diets. J. Acad. Nutr. Diet. 2016; 116(12): 1970–1980.
6. Aleksandrowicz L, Green R, Joy EJ, Smith P, Haines A. The Impacts of Dietary Change on Greenhouse Gas Emissions, Land Use, Water Use, and Health: A Systematic Review. PLoS One. 2016 Nov 3;11(11):e0165797. doi: 10.1371/journal.pone.0165797. PMID: 27812156; PMCID: PMC5094759.
7. Chai BC, van der Voort JR, Grofelnik K, Eliasdottir HG, Klöss I, FJA P-C. Which diet has the least environmental impact on our planet? A systematic review of vegan, vegetarian and omnivorous diets. Sustainability. 2019;11(15):4110. https://doi.org/10.3390/su11154110
8. Tran E, Dale HF, Jensen C, Lied GA. Effects of Plant-Based Diets on Weight Status: A Systematic Review. Diabetes Metab Syndr Obes. 2020 Sep 30;13:3433-3448. doi: 10.2147/DMSO.S272802. PMID: 33061504; PMCID: PMC7533223.
9. Dinu M, Abbate R, Gensini GF, Casini A, Sofi F. Vegetarian, vegan diets and multiple health outcomes: A systematic review with meta-analysis of observational studies. Crit Rev Food Sci Nutr. 2017 Nov 22;57(17):3640-3649. doi: 10.1080/10408398.2016.1138447. PMID: 26853923.
10. Qian, Frank, et al. “Association between plant-based dietary patterns and risk of type 2 diabetes: a systematic review and meta-analysis.” JAMA internal medicine 179.10 (2019): 1335-1344.
11. Huang, Tao, et al. “Cardiovascular disease mortality and cancer incidence in vegetarians: a meta-analysis and systematic review.” Annals of Nutrition and Metabolism 60.4 (2012): 233-240.
12. Bakaloudi DR, Halloran A, Rippin HL, Oikonomidou AC, Dardavesis TI, Williams J, Wickramasinghe K, Breda J, Chourdakis M. Intake and adequacy of the vegan diet. A systematic review of the evidence. Clin Nutr. 2021 May;40(5):3503-3521. doi: 10.1016/j.clnu.2020.11.035. Epub 2020 Dec 7. PMID: 33341313.
13. Bao, Wei, et al. “Dietary iron intake, body iron stores, and the risk of type 2 diabetes: a systematic review and meta-analysis.” BMC medicine 10.1 (2012): 119.
14. Yang W, Li B, Dong X, Zhang XQ, Zeng Y, Zhou JL, Tang YH, Xu JJ. Is heme iron intake associated with risk of coronary heart disease? A meta-analysis of prospective studies. Eur J Nutr. 2014;53(2):395-400. doi: 10.1007/s00394-013-0535-5. Epub 2013 May 26. PMID: 23708150.
15. Hunnicutt, J.; He, K.; Xun, P. Dietary Iron Intake and Body Iron Stores Are Associated with Risk of Coronary Heart Disease in a Meta-Analysis of Prospective Cohort Studies. J. Nutr. 2014, 144, 359–366.
16. Shahinfar H, Jayedi A, Shab-Bidar S. Dietary iron intake and the risk of type 2 diabetes: a systematic review and dose-response meta-analysis of prospective cohort studies. Eur J Nutr. 2022 Aug;61(5):2279-2296. doi: 10.1007/s00394-022-02813-2. Epub 2022 Feb 2. PMID: 35107626.
17. https://wegecentrum.pl/2020/08/07/zelazo-a-dieta-roslinna/ (dostęp: 20.04.2023)
18. Axling U, Önning G, Combs MA, Bogale A, Högström M, Svensson M. The Effect of Lactobacillus plantarum 299v on Iron Status and Physical Performance in Female Iron-Deficient Athletes: A Randomized Controlled Trial. Nutrients. 2020 Apr 30;12(5):1279. doi: 10.3390/nu12051279. PMID: 32365981; PMCID: PMC7282001.
19. Vonderheid SC, Tussing-Humphreys L, Park C, Pauls H, OjiNjideka Hemphill N, LaBomascus B, McLeod A, Koenig MD. A Systematic Review and Meta-Analysis on the Effects of Probiotic Species on Iron Absorption and Iron Status. Nutrients. 2019 Dec 3;11(12):2938. doi: 10.3390/nu11122938. PMID: 31816981; PMCID: PMC6949908.
20. Rusińska A., Płudowski P., Walczak M., Borszewska-Kornacka M. K., Bossowski A., Chlebna-Sokół D., Czech-Kowalska J., Dobrzańska A., Franek E., Helwich E., Jackowska T., Kalina M., Konstantynowicz J., Książyk J., Lewiński A., Łukaszkiewicz J., Marcinowska-Suchowierska E., Mazur A., Michałus I., Peregud-Pogorzelski J., Romanowsk H., Ruchała M., Socha P., Szalecki M., Wielgoś M., Zwolińska D., Zygmunt A. ZASADY SUPLEMENTACJI I LECZENIA WITAMINĄ D – NOWELIZACJA 2018 r POSTĘPY NEONATOLOGII 2018;24(1) doi: 10.31350/postepyneonatologii/2018/1/ PN2018001
21. Jain R, Larsuphrom P, Degremont A, Latunde-Dada GO, Philippou E. Association between vegetarian and vegan diets and depression: A systematic review. Nutr Bull. 2022 Mar;47(1):27-49. doi: 10.1111/nbu.12540. Epub 2022 Jan 19. PMID: 36045075.
22. Storz MA, Ronco AL. Adherence to a Vegetarian Diet is not Associated With Depression: Results From the National Health and Nutrition Examination Surveys. Psychiatry Investig. 2023 Apr;20(4):315-324. doi: 10.30773/pi.2022.0251. Epub 2023 Apr 20. PMID: 37098659; PMCID: PMC10151655.
23. Karcz K, Królak-Olejnik B. Vegan or vegetarian diet and breast milk composition – a systematic review. Crit Rev Food Sci Nutr. 2021;61(7):1081-1098. doi: 10.1080/10408398.2020.1753650. Epub 2020 Apr 22. PMID: 32319307.