Otępienie wśród osób starszych występuje tak często, że wielu z nas uznaje je za nieodłączny element wieku podeszłego. Tymczasem proces ten nie jest naturalny i za pomocą pewnych zmian w stylu życia możemy znacznie ograniczyć ryzyko demencji, w tym choroby Alzheimera.
Autor: Urszula Rzeszutek
Według najnowszego raportu Światowej Organizacji Zdrowia prawie 36 mln osób, czyli 0.5 proc. światowej populacji, cierpi na demencję. Do 2030 roku liczba ta ma się podwoić. Różne rodzaje demencji występują u 8?10 proc. ludzi po 65. roku życia i u 50 proc. po 80.?85. roku życia. Szacuje się, że koszty związane z opieką nad osobami z tą dolegliwością w 2010 roku wyniosły 604 mld dol. w skali świata. W skali rodziny to nie straty finansowe są najbardziej dotkliwym efektem, jaki doskwiera choremu i jego najbliższym.
Otępienie, czyli demencja, jest terminem zbiorczym określającym zespół objawów związanych z obniżeniem funkcji poznawczych, takich jak pamięć, myślenie, orientacja, rozumienie, liczenie, planowanie czy ocena. Postępująca utrata czynności intelektualnych utrudnia lub uniemożliwia funkcjonowanie społeczne i wiąże się z reorganizacją życia całej rodziny osoby chorej. W 60?70 proc. przypadków przyczyną demencji jest choroba Alzheimera, w 10?20 proc. otępienie typu naczyniowego, a w 5?10 proc. inne choroby (m.in. otępienie z ciałami Lewy?ego, otępienie czołowo-skroniowe i choroba Parkinsona).
Demencja występuje tak często wśród osób starszych, że wielu z nas uznaje ją za naturalną cechę wieku podeszłego, a błyskawiczny wzrost odsetka chorych na otępienie przypisuje jedynie starzeniu się społeczeństwa. W najbardziej długowiecznych populacjach na świecie obniżenie funkcji poznawczych u seniorów jeszcze do niedawna było jednak zjawiskiem niezwykle rzadkim. Doktorzy Makoto Suzuki, Craig Willcox oraz Bradley Willcox, autorzy badania na 900 stulatkach z Okinawy, podkreślają, że badani wykazywali ?niezwykłą jasność umysłu nawet po ukończeniu 100 lat?. Wyjątkowe zdrowie mieszkańców tej japońskiej wyspy nie wynikało jedynie z predyspozycji genetycznych. Gdy styl życia oraz dieta Okinawczyków upodobniły się do społeczeństw zachodnich, ryzyko chorób zwyrodnieniowych w tej populacji, w tym demencji, znacznie wzrosło. W całej Japonii występowanie choroby Alzheimera w latach 1985?2008 zwiększyło się siedmiokrotnie. Co jest więc przyczyną drastycznego wzrostu zachorowalności na tą przykrą, dewastującą chorobę na całym świecie?
Czemu tak się dzieje?
Do tej pory naukowcy nie odpowiedzieli jednoznacznie na to pytanie, jednak tysiące badań analizujących zdrowie i styl życia dużych populacji pozwoliły zdefiniować czynniki ryzyka związane z otępieniem. Udział genów jest decydujący w przypadku wczesnej postaci Alzheimera (czyli pojawiającej się przed 65. rokiem życia), która występuje jedynie w 6?7 proc. przypadków tej choroby. W najczęstszych odmianach demencji, czyli w późnej postaci choroby Alzheimera (pojawiającej się po 65. roku życia) oraz otępieniu typu naczyniowego, geny mogą predysponować do rozwoju choroby, ale decydujące znaczenie mają czynniki środowiskowe. Są one wspólne dla obu odmian otępienia. Na podstawie przeglądu wszystkich opublikowanych badań dotyczących demencji na świecie epidemiolodzy z amerykańskiego Narodowego Instytutu Zdrowia wyodrębnili siedem czynników ryzyka otępienia. Należą do nich: zaburzenia krążenia, cukrzyca, poziom aktywności fizycznej i umysłowej, stopień zaangażowania społecznego, dieta oraz depresja.
Wszystkie czynniki, które zwiększają ryzyko chorób serca (np. nadciśnienie, podwyższony poziomo cholesterolu we krwi), zwiększają również prawdopodobieństwo rozwoju demencji w starszym wieku. Ponad 20 badań obserwacyjnych wykazało, że ryzyko otępienia jest dwukrotnie wyższe u osób chorych na cukrzycę. Nadciśnienie oraz otyłość w średnim wieku również predysponują do choroby Alzheimera oraz innych odmian demencji. Wieloletnie badanie na ponad dziewięciotysięcznej populacji analizujące związek stężenia cholesterolu w średnim wieku z rozwojem demencji w wieku podeszłym potwierdziło dotychczasowe przypuszczenia naukowców. Okazało się, że stężenia cholesterolu przekraczające 250 mg/dl w wieku średnim było związane z 50 proc. wyższym ryzykiem choroby Alzheimera 30 lat później w porównaniu do stężeń poniżej 200 mg/dl. Większe predyspozycje zaburzeń poznawczych zaobserwowano również u ludzi z zespołem metabolicznym, czyli jednoczesnym występowaniem otyłości brzusznej, podwyższonego stężenia trójglicerydów i glukozy, obniżonego stężenia dobrego cholesterolu, szczególnie przy nasilonym stanie zapalnym w organizmie.
Między sercem a mózgiem
Dlaczego zdrowie układu sercowo-naczyniowego ma tak duże znaczenie dla funkcjonowania mózgu? Każde zaburzenie krążenia krwi w organizmie zakłóca przepływ krwi w mózgu, a więc upośledza dostarczanie tlenu i substancji odżywczych do komórek nerwowych. Zarówno w przebiegu choroby Alzheimera, jak i otępienia typu naczyniowego w naczyniach krwionośnych pojawiają się zmiany charakterystyczne dla miażdżycy. Zwyrodnienie naczyń krwionośnych w mózgu prowadzi do ich dysfunkcji, a w skrajnych przypadkach do udaru. Naukowcy sugerują, że zwyrodniałe komórki nabłonka wyścielającego naczynia mózgowe mogą produkować nadmierną ilość wolnych rodników. Te toksyczne substancje prawdopodobnie doprowadzają do zwiększenia przepuszczalności naczyń mózgowych, przez co dochodzi do gromadzenia się beta-amyloidu. Blaszki amyloidowe pojawiają się w mózgu w przebiegu chorób neurodegeneracyjnych, m.in. choroby Alzheimera . Coraz więcej badań wskazuje również, że wysokie stężenie insuliny znacznie podwyższa poziom zewnątrzkomórkowego beta-amyloidu. Dlatego też w przypadku insulinooporności (przy cukrzycy typu II, która często jest wynikiem otyłości) odkładanie się blaszek amyloidowych może być nasilone.
Ryzyko chorób krążenia, a więc i ryzyko otępienia, jest bezpośrednio związane z brakiem aktywności fizycznej oraz dietą. W licznych badaniach zaobserwowano pozytywny wpływ regularnych ćwiczeń fizycznych na pamięć i inne funkcje poznawcze. Zmiany zanikowe w mózgu stwierdzone za pomocą rezonansu magnetycznego są znacznie mniejsze u osób wykonujących ćwiczenia aerobowe niż u osób nieaktywnych. U ludzi dbających o aktywność fizyczną w średnim wieku prawdopodobieństwo wystąpienia każdego rodzaju demencji jest niższe. Co więcej, osoby wcześniej nieaktywne wykazują poprawę zdolności poznawczych już po czterech miesiącach ćwiczeń i spowalnia postępy spadku funkcji intelektualnych. Ludzie aktywni fizycznie mają wyższe stężenia czynników neurotropowych, czyli substancji odpowiedzialnych za regenerację tkanki nerwowej. 120 min ćwiczeń aerobowych tygodniowo, takich jak szybki marsz, bieg czy jazda na rowerze, to minimum dla każdego, kto chciałby wyostrzyć umysł i ograniczyć ryzyko chorób serca i demencji.
Ratunek w diecie
Analiza diety stulatków z Okinawy wykazała, że spożywali oni duże ilości warzyw i owoców, roślin strączkowych, pełnych ziaren zbóż (np. brązowego ryżu) i orzechów. Ryby jedli od czasu do czasu, a oleju używali w niewielkiej ilości. Mięso i jaja gościły na ich stole bardzo rzadko, nabiału nie jedli w ogóle.
Niskotłuszczowa dieta bogata w przeciwutleniacze nie tylko modyfikuje czynniki ryzyka chorób krążeniowych, lecz również działa przeciwzapalnie, co jest istotne w profilaktyce demencji. Autorzy badania the Chicago Health and Aging Project zauważyli, że osoby spożywające najwięcej tłuszczów nasyconych (około 25 g dziennie) były dwa, trzy razy bardziej narażone na chorobę Alzheimera w porównaniu z osobami, których dieta zawierała połowę tej ilości. Źródłem tłuszczy nasyconych jest mięso, nabiał, jaja, olej palmowy oraz kokosowy. Z punktu widzenia prewencji zmian naczyniowych w mózgu ważne jest również unikanie tłuszczów trans. Znajdują się w one w margarynach poddanych procesowi uwodornienia i żywności wysoko przetworzonej (chipsach, krakersach, przekąskach typu fast-food, słodyczach). Olbrzymie znaczenie dla pracy mózgu mają wielonienasycone kwasy tłuszczowe, które są m.in. w siemieniu lnianym czy orzechach włoskich, a także przeciwutleniacze znajdujące się w owocach, warzywach, orzechach i pestkach. Osoby spożywające dużo warzyw i owoców wykazywały w badaniach niższe ryzyko obniżenia funkcji poznawczych.
Konieczne jest również zadbanie o odpowiedni poziom kwasu foliowego, witaminy B6 oraz witaminy B12, które odgrywają ważną rolę w pracy układu nerwowego. Dwa pierwsze składniki znajdują się w m.in. zielonych liściastych warzywach i roślinach strączkowych. Źródłem witaminy B12 jest mięso, nabiał i jaja, jednak u starszych osób wchłanianie tej substancji może być zaburzone. Z tego względu po 50. roku życia lub przy spożywaniu niewielkich ilości produktów pochodzenia zwierzęcego zaleca się suplementację witaminy w postaci tabletek. Suplement B12 można kupić w każdej aptece.
Ćwicz mózg!
Poza fizycznymi elementami profilaktyki otępienia naukowcy wiele uwagi poświęcają aspektom psychicznym. W pierwszych badaniach analizujących występowanie demencji w różnych grupach społecznych zauważono, że zmiany otępienne występują rzadziej u ludzi bardziej wykształconych. Kolejne obserwacje wykazały, że aktywność umysłowa obniża prawdopodobieństwo rozwoju demencji. Zajęcia stymulujące intelektualnie, takie jak uczenie się, czytanie, gry czy rozwiązywanie krzyżówek, wykonywane zarówno w młodym, jak i starszym wieku, pozwalają utrzymać sprawność mózgu na dłużej.
Na zmiany otępienne w mniejszym stopniu narażone są również osoby zaangażowanych społecznie. Bogate życie towarzyskie i rodzinne, wizyty w kinie, teatrze czy wolontariat przeciwdziałają obniżeniu funkcji poznawczych i podwyższają poziom zadowolenia z życia. Jest on szczególnie istotny, ponieważ obniżony nastrój wpływa negatywnie na jasność umysłu. Istnieje związek pomiędzy depresją a otępieniem, jednak naukowcy nie są zgodni co do tego, czy jest ona przyczyną, czy skutkiem demencji. Przypuszcza się, że podwyższone stężenie kortyzolu, czyli hormonu stresu, uszkadza hipokamp (część mózgu odpowiedzialną za pamięć).
Skoro dysponujemy tak obszerną wiedzą na temat mechanizmów demencji, czy możemy zupełnie wyeliminować jej ryzyko? Przeprowadzone do tej pory badania nie gwarantują tego w 100 proc., jednak w obliczu braku skutecznego leku, który cofałby lub zatrzymywał postępy zmian zwyrodnieniowych w mózgu, profilaktyka otępienia staje się szczególnie istotna. Dbanie o zdrowie układu krążenia, regularna aktywność fizyczna i intelektualna, niskotłuszczowa dieta bogata w przeciwutleniacze oraz zaangażowanie towarzyskie pozwalają spowolnić wystąpienie i postępowanie objawów demencji, a w niektórych przypadkach prawdopodobnie całkowicie uniknąć tej dolegliwości. W najbardziej pesymistycznym scenariuszu nawyki te wpłyną pozytywnie ?jedynie? na nasz ogólny stan zdrowia i psychikę. Dlaczego by więc nie spróbować?